W czerwcu 2023 r. Uniwersytecka Rada ds. Nauki UAM (URN), której przewodniczę, opracowała stanowisko w sprawie tzw. czasopism drapieżnych. Był to wtedy gorący temat, wymagający dyskusji i wyjaśnień. URN zarekomendowała wówczas działania o charakterze diagnostycznym i edukacyjnym, zalecając niwelowanie presji publikacyjnej, regularne edukowanie społeczności akademickiej i wspieranie mistrzów budujących wewnątrzuczelniane grupy badawcze. Jednocześnie Rada stwierdziła, że przypadki publikowania artykułów w jednoznacznie drapieżnych czasopismach, a zatem w takich, które znacząco naruszają dobre praktyki wydawnicze i redakcyjne, są na UAM bardzo rzadkie.  

W okresie niemal dwóch lat problem istnienia predatorów rozszerzył się o zjawisko zwane „paper mills”, czyli „spółdzielnie publikacyjne”. Mowa tu o nierzetelnych praktykach publikacyjnych, zwanych też papiernikami, papierniami czy fabrykami artykułów, które polegają m.in. na sprzedawaniu i kupowaniu autorstwa publikacji naukowych, fabrykowaniu wyników badań, kradzieży tożsamości naukowców, jak też sprzedawaniu lub kupowaniu recenzji i cytowań. Znów głos zabrała URN, jednoznacznie i zdecydowanie potępiając powyższe praktyki w swym stanowisku ze stycznia 2025 r. W dokumencie czytamy m.in.: „stanowią [one] bowiem poważne naruszenie etyki naukowej, łamią zasady rzetelności, uczciwości i odpowiedzialności naukowej oraz podważają zaufanie do środowiska akademickiego”. URN zarekomendowała wiele działań zwiększających transparentność procesu badawczego, zaapelowała do badaczy i badaczek UAM o wzmożoną czujność i zobowiązała się do wspierania inicjatyw promujących rzetelność naukową. 

W ślad za stanowiskiem URN i wobec narastającego napięcia w środowisku akademickim w Polsce, mierzącego się z przypadkami nierzetelności publikacyjnej, 27 stycznia 2025 r. Senat UAM przyjął Stanowisko w sprawie nierzetelnych praktyk publikacyjnych. Jednocześnie Jej Magnificencja Rektorka UAM zapowiedziała przygotowanie dokumentu Polityki publikacyjnej UAM. 

W marcu obradowała powołana przez Panią Rektor Komisja ds. nierzetelnych praktyk publikacyjnych. Biorąc pod uwagę, że uczestnictwo w spółdzielniach może być motywowane bodźcami w formie nagród i zwykle manifestuje się nietypowo dużą produkcją publikacyjną, komisja stworzyła listy rankingowe wszystkich pracowników UAM według dwóch miar: (1) sumy udziałów w publikacjach (z podziałem jak w ewaluacji działalności naukowej) oraz (2) punktów bonusowych IDUB. Liderów tak uszeregowanych list przeanalizowano pod kątem miejsc publikacyjnych i współautorstwa i stwierdzono, że pozycja na listach jest uzasadniona wysoką aktywnością badawczą, ale bez dających się zauważyć znamion praktyk spółdzielczych. 

W dalszej kolejności komisja zbadała dane współautorstwa osób wymienianych w dostępnych otwartych mediach jako podejrzanych o praktyki spółdzielcze. W wyniku analiz nie stwierdzono uczestnictwa żadnych osób zatrudnionych w UAM w spółdzielniach tego typu.  

Ponadto komisja zidentyfikowała obszary, w których rekomenduje wprowadzenie następujących zaleceń dotyczących powiązania nagród z przestrzeganiem poniższych zasad w publikacjach naukowych. W obszarze związanym z transparentnością rekomenduje promowanie działań publikacyjnych opartych na otwartym dostępie  do danych i kodu do analiz, jednoznacznym określaniu wkładu poszczególnych autorów  
w powstanie publikacji, prerejestracji hipotez i metod badawczych oraz publikowaniu zmian pomiędzy wersjami artykułu. Komisja rekomenduje również promowanie publikacji powstałych w wyniku prac zespołu kierowanego przez naukowca / naukowców z UAM w ramach projektów, w których UAM jest liderem i w których autorami / autorkami wyróżnionymi (np. pierwszy autor, autor korespondencyjny, autor senior / ostatni autor) są osoby zatrudnione (lub kształcące się) w UAM. Te bowiem prace szczególnie ukazują badawczo-publikacyjny potencjał naszej uczelni. Komisja podkreśla, że przestrzeganie powyższych wytycznych przyczyni się do podnoszenia standardów etycznych w działalności naukowej, co w konsekwencji wpłynie na rzetelność i wiarygodność publikowanych wyników badań. 

Obecnie trwają prace URN nad wstępnymi rekomendacjami do Polityki publikacyjnej UAM, która w konsekwencji stanowić będzie trzon Polityki naukowej uniwersytetu. Chodzi o to, by przeciwdziałać nieetycznym zjawiskom oraz wzmacniać kulturę uczciwości, przejrzystości i odpowiedzialności w działalności naukowej. Wypracowane rekomendacje mają z jednej strony wspomóc podtrzymywanie najwyższych standardów etycznych i merytorycznych w prowadzeniu badań naukowych oraz zapewnić ochronę integralności badań i poszanowanie praw wszystkich osób uczestniczących w życiu naukowym. Z drugiej strony natomiast mają też służyć wzmocnieniu autorytetu nauki w przestrzeni publicznej. 

Z dyskusji w URN wyłaniają się rekomendacje dotyczące czterech obszarów działań. 

Zadaniem URN jest dokonywanie analiz bieżących zagadnień dotyczących prowadzenia działalności naukowej, przedstawienie danych i wniosków, jak też wspieranie społeczności akademickiej rekomendacjami. Jednak to od nas wszystkich, naukowców i naukowczyń, zależy jakość i rzetelność prowadzonych przez nas badań. Zachęcam i zapraszam Koleżanki i Kolegów do indywidualnej refleksji oraz kultywowania i przekazywania podopiecznym i współpracownikom najlepszych wzorców uprawiania nauki. Niech, skądinąd przydatne, punkty i metryki nie przesłonią właściwej motywacji i pasji! 

Czytaj też: Dwujęzyczność ma znaczenie!