Zrealizowane w środowisku akademickim UAM badania, będące najdokładniejszą obecnie w kraju analizą zjawiska molestowania seksualnego na uczelni, stanowią merytoryczny wkład w toczącą się dyskusję i potrzebną zmianę społeczną dotyczącą problemu dyskryminacji i przemocy ze względu na płeć.
Badania, których rezultaty zostały zaprezentowane w publikacji „Sytuacje o charakterze molestowania seksualnego w społeczności UAM”, zrealizował zespół w składzie: prof. UAM Iwona Chmura-Rutkowska i prof. UAM Katarzyna Waszyńska z Wydziału Studiów Edukacyjnych (współautorki koncepcji i narzędzia badawczego) oraz dr Maciej Kokociński i dr Anna Kokocińska z Wydziału Socjologii, którzy dołączyli na etapie porządkowania, analizy oraz opisu i interpretacji zebranych danych.
Aż 4288 osób…
Celem badań była diagnoza skali występowania zachowań o charakterze molestowania seksualnego, ich charakterystyka oraz przygotowanie rekomendacji dotyczących dalszych działań na poziomie interwencji i prewencji niepożądanych zachowań. Badania, przeprowadzone na przełomie 2020 i 2021 roku, miały charakter sondażowy. Pomimo początkowych obaw o frekwencję zebrano informacje od 4288 osób należących do czterech grup tworzących społeczność UAM. W badaniu udział wzięła co dziesiąta osoba studiująca, co ósma osoba doktorancka, co piąta osoba pracująca na stanowisku naukowo-dydaktycznym i co jedenasta osoba zatrudniona na stanowisku wsparcia administracyjno-dydaktyczno-technicznego.
Podczas realizacji pomiaru wykorzystano aplikację internetową Ankieter UAM, za pomocą której osoby uczestniczące w badaniach samodzielnie udzielały odpowiedzi na pytania zawarte w kwestionariuszu ankiety. Respondentki i respondenci odpowiadali na pytania dotyczące zarówno naruszeń i zachowań, które były skierowane bezpośrednio do nich, tych, których byli świadkami lub wiedzieli o nich z drugiej ręki, jak również tych, które sami podejmowali wobec innych osób.
Zgodnie z założonymi celami ważną częścią narzędzia badawczego były również pytania dotyczące kontekstu strukturalnego i sytuacyjnego molestowania seksualnego oraz krótko- i długofalowych skutków naruszeń. Osobną kategorię stanowiły pytania o gotowość oraz preferowane adresy zgłaszania przypadków molestowania i szukania wsparcia, jak również tego, jakie są oczekiwania osób studiujących i pracujących wobec uniwersytetu w zakresie reagowania i przeciwdziałania niepożądanym zjawiskom.
Najczęściej mężczyźni
Z przeprowadzonych badań wynika, że doświadczanie molestowania seksualnego jest ściśle związane z płcią – we wszystkich badanych grupach niepożądane komunikaty i zachowania o charakterze seksualnym były kierowane głównie do kobiet, a osobami częściej podejmującymi tego typu zachowania są mężczyźni. Skala występowania zjawiska jednak jest różna w odniesieniu do trzech różnych badanych form molestowania seksualnego, a więc odnoszących się do płci i seksualności niechcianych, nieakceptowanych i naruszających godność:
a) komunikatów (na przykład komentarze, obelgi, aluzje, „żarty”, uwagi, gesty, natarczywe przyglądanie się, plotki, propozycje, szantaż, groźby);
b) zachowań (na przykład skracanie dystansu fizycznego, dotykanie, uściski, pocałunki, ściąganie części garderoby, oferowanie „prezentów”, umieszczanie w przestrzeni elementów o podtekście seksualnym, podglądanie, obnażanie się, wymuszenia);
c) aktywności w cyberprzestrzeni i / lub realizowanych za pomocą multimediów (na przykład pokazywanie i / lub rozsyłanie: materiałów, zdjęć, filmików, SMS-ów, e-maili, listów, wiadomości i / lub treści osobistych o seksualnym charakterze, komentowanie profilu, zdjęcia, wypowiedzi w kontekście płci i seksualności, wykonywanie komuś zdjęć, nagrywanie filmów, tworzenie fotomontaży, rozpowszechnianie kłamstw i materiałów).
Częstość doświadczania naruszeń o charakterze molestowania seksualnego jest różna dla poszczególnych grup społeczności akademickiej, jednak ogólnie rzecz biorąc najpowszechniej zgłaszanymi przez osoby badane problemami są: niechciane komentarze, obelgi, aluzje, „żarty” i uwagi, rozpowszechnianie plotek i kłamstw na temat prywatnego i intymnego życia innych osób (także w cyberprzestrzeni) oraz naruszanie i skracanie dystansu fizycznego.
Gdy przeszkadza
autocenzura
Wśród osób zatrudnionych na stanowiskach naukowych i naukowo-dydaktycznych niemal co trzecia uważa, że problem molestowania seksualnego jest bardzo ważny – na co wpływ mają indywidualne doświadczenia i płeć: kobiety oraz osoby, które osobiście spotkały się z niepożądanymi zachowaniami, przypisują problemowi wyższą rangę. Ujawniły się także znaczące różnice między reprezentowanymi dziedzinami – w naukach ścisłych badane osoby rzadziej definiują różne zachowania naruszające granice jako molestowanie i rzadziej też zgłaszają je odpowiednim organom. Podobnie osoby studiujące, 60% badanych miało trudność z zaklasyfikowaniem różnych zachowań i naruszeń jako molestowania seksualnego, co skutkuje bagatelizowaniem wagi problemu oraz niską gotowością do zgłaszania.
Relacje osób badanych dowodzą, że molestowanie seksualne w miejscu nauki i pracy wiąże się z licznymi negatywnymi krótko- i długoterminowymi konsekwencjami dotyczącymi codziennego funkcjonowania oraz zdrowia psychicznego i fizycznego zarówno osób, które bezpośrednio doświadczyły naruszeń, jak i całej społeczności.
Badania dotyczące sytuacji o charakterze molestowania seksualnego w społeczności UAM to nie tylko rozpoznanie skali zjawiska, lecz także próba rekonstrukcji narracji o nim tworzonej przez osoby uczestniczące w badaniu, które poprosiliśmy, by opowiedziały o swoich doświadczeniach, opiniach, sposobach reagowania, ale też oczekiwaniach stawianych uniwersytetowi jako instytucji edukacyjnej i profesjonalnej. Z odpowiedzi na pytania otwarte we wszystkich grupach badanych powtarza się niepokojący przekaz pogodzenia się z faktem, że w przestrzeni uniwersyteckiej molestowanie się pojawia i jest traktowane jako element „normy środowiskowej”. Wskazuje to uniwersalność doświadczeń w odniesieniu do kolejnych etapów kształcenia i kariery naukowej.
Wyraźna we wszystkich badanych grupach niechęć do ujawnienia naruszeń wynika z żywej wśród osób badanych obawy, że konsekwencje zgłoszenia molestowania seksualnego będą negatywne dla ofiar, a sprawcy pozostaną bezkarni. Powtarzają się stwierdzenia typu: „nikomu nie zależy, aby przeciwdziałać sytuacji”. Stąd częsta u badanych autocenzura, bagatelizowanie różnego rodzaju zachowań, a niekiedy również wypowiedzi o charakterze victim blaming, które przerzucają odpowiedzialność za doświadczanie niechcianych zachowań na osoby poszkodowane. Te ostatnie rezonują z głosami kontestującymi, zaprzeczającymi w ogóle istnieniu zjawiska lub marginalizującymi jego wagę i skalę. Warto podkreślić, że opinie unieważniające istnienie zjawisk definiowanych jako niechciane zachowania o charakterze molestowania seksualnego formułowane są w głównej mierze przez badanych mężczyzn. Natomiast w opowieściach uczestniczek, które zdecydowały się podzielić swoimi doświadczeniami, przeważa poczucie bezradności i osamotnienia. Przekonanie o braku solidarności i wsparcia potęguje funkcjonujące w dyskursie publicznym podważanie indywidualnych świadectw, które w świadomości zbiorowej nie stanowią wystarczająco mocnych dowodów, a raczej „narzędzie do rzucania oszczerstw”. Warto równocześnie zauważyć, że w wypowiedziach (szczególnie uczestniczek badań) wyraźna jest niezgoda na utrwalony stan rzeczy, a oczekiwania wobec uczelni dotyczą nie tylko wyciągania konsekwencji wobec osób dopuszczających się nieakceptowanych zachowań (na pierwszym miejscu), ale także działań prewencyjnych, edukacyjnych i uświadamiających całą społeczność akademicką.
Co teraz?
Przed uczelnią zadanie krytycznej refleksji nad wynikami, wyciągnięcie wniosków oraz zaplanowanie adekwatnych do rezultatów działań i wdrożeń na podstawie rekomendacji, które zostały opracowane po zebraniu obserwacji i danych. Potrzebne są systemowe rozwiązania i protokoły określające szczegółowo normy postępowania dla osób pracujących, studiujących oraz współpracujących z UAM, które jasno wskazują, które z postaw i zachowań mają charakter seksizmu i molestowania seksualnego. Potrzebne są wyodrębnione agendy i procedury reagowania, zgłaszania, wyjaśniania, dochodzenia i sprawozdawczości oraz kompleksowego wsparcia osób, które doświadczyły molestowania seksualnego.
W kontekście prewencji niezbędne są różnorodne działania podnoszące świadomość i mobilizujące społeczność do reagowania na naruszenia – także w roli świadka, a więc szkolenia całej kadry uczelni: zarządzającej, dydaktycznej, naukowej, administracyjnej oraz osób studiujących. Równocześnie niezbędny jest system upowszechniania wiedzy o dostępnych formach procedowania spraw i wsparcia. W obliczu skali wyzwania i ograniczonych zasobów uczelni ważne jest nawiązanie kontaktów i współpracy z instytucjami i organizacjami zewnętrznymi, profesjonalnie zajmującymi się tematem przemocy ze względu na płeć i molestowaniem seksualnym. Z punktu widzenia uzyskanych danych wskazujących „kulturę milczenia” oraz działanie mechanizmów dystansu i hierarchii kluczowe jest tworzenie środowiska, w którym osoby studiujące oraz na niskich szczeblach struktury organizacji (szczególnie kobiety) mogą aktywnie, prezentując swoją perspektywę, angażować się w projekty dotyczące etyki i bezpieczeństwa na uniwersytecie.
Mamy nadzieję, że jest to pierwsze, ale nie ostatnie badanie, które zapoczątkuje regularne gromadzenie danych w celu lepszego zrozumienia zakresu i charakteru różnego rodzaju niepożądanych zachowań oraz monitorowania i sprawdzania skuteczności wprowadzanych zmian, standardów i procedur bezpieczeństwa. Jak wskazują dane, są one społeczności UAM pilnie potrzebne.
Iwona Chmura-Rutkowska, Anna Kokocińska, Maciej Kokociński, Katarzyna Waszyńska
Raport z badań dostępny jest na stronie
Czytaj też: Jak przeciwdziałać molestowaniu seksualnemu
15 października w Collegium Minus w ramach konferencji naukowej „Wspólnota akademicka wobec wyzwań molestowania seksualnego” odbyła się debata pt. „Jak przeciwdziałać molestowaniu seksualnemu w akademii? Wyzwania i rekomendacje”. Rozmowę, poprzedzoną prezentacją najnowszych badań zrealizowanych przez zespół z UAM, poprowadziła badaczka problemu przemocy ze względu na płeć i współautorka raportu pt. „Zachowania o charakterze molestowania seksualnego w społeczności UAM”, prof. UAM Chmura-Rutkowska.
Dyskutowały: prof. Lucyna Woźniak – prorektorka ds. współpracy międzynarodowej Uniwersytetu Medycznego w Łodzi, prof. Magdalena Barwiołek – prorektorka ds. kontaktów międzynarodowych UMK, oraz rektorka UAM prof. Bogumiła Kaniewska.