Czy historia może przygotować nas na przyszłość?
Słowo „antycypacja” pierwotnie oznaczało nie tyle oczekiwanie, ile działanie wyprzedzające, zapobieganie przyszłym zdarzeniom. To właśnie ten aspekt – antycypacja jako zdolność przygotowywania się na przyszłość, adaptacji i budowania odporności – stała się przedmiotem moich badań w ramach projektu historii antycypacyjnej – mówi prof. Ewa Domańska z Wydziału Historii. Zastanawiam się, czy wiedza historyczna może pomóc w zapobieganiu przyszłym katastrofom? Czy odgrywa jakąś rolę w przetrwaniu ludzkości i Ziemi?
Kapsuła Czasu – marker przyszłości?
Myślenie antycypacyjne przenika ideę Kapsuły Czasu Uniwersytetu Poznańskiego 2019-2119. Inicjatywa powstała z okazji 100-lecia Uniwersytetu Poznańskiego. W 2019 r. kapsuła została wmurowana przed Collegium Minus i ma zostać otwarta za sto lat. Wśród umieszczonych w niej 27 artefaktów znalazły się dość niekonwencjonalne obiekty, jak na przykład 100 niesporczaków, 41 g meteorytu Morasko z kolekcji Pracowni Muzeum Ziemi, węgiel oraz nasiona dwóch roślin, oryginalnych odmian wyhodowanych w Katedrze Genetyki i Hodowli Roślin Wydziału Rolnictwa i Bioinżynierii Uniwersytetu Przyrodniczego.
Każdy z tych przedmiotów to nie tylko ślad współczesności, lecz także potencjalne źródło historyczne, które może dostarczyć przyszłym badaczom informacji o tym, jak myśleliśmy o świecie i jak próbowaliśmy przewidywać jego dalsze losy. Umieszczone w kapsule czasu niesporczaki, nasiona, meteoryt i węgiel to także „antycypaty” wyznaczające możliwą przyszłość. Niesporczaki, dzięki zdolności do anabiozy, mogą inspirować strategie przetrwania w ekstremalnych warunkach kosmicznych i adaptację człowieka do życia poza Ziemią. Meteoryt, jako ślad odległych światów i przeszłości Układu Słonecznego, podkreśla związek ludzkości z kosmosem i przypomina o zagrożeniach, jakie mogą nadejść z przestrzeni międzyplanetarnej. Węgiel, symbol zarówno rewolucji przemysłowej, jak i degradacji środowiska, może stać się przestrogą dla przyszłych cywilizacji, ukazując potrzebę odpowiedzialnego zarządzania zasobami i przejścia na zrównoważone źródła energii. Z kolei nasiona w przypadku katastrofy mogą stać się ważne dla odbudowy rolnictwa lub stanowić pierwociny budowania nowego ekosystemu na innej planecie. Te cztery artefakty wspólnie tworzą narrację o odporności i adaptacji ważną dla przetrwania i rozwoju w przyszłości.
Historia jako nauka (o) przyszłości?
Szczególnie ciekawe jest dla mnie rozumienie antycypacji jako zdolności transgatunkowej, która występuje u wielu organizmów żywych, a nie wyłącznie ludzi. Zdolność przewidywania i reagowania na zmieniające się warunki stanowi fundamentalny aspekt ewolucji biologicznej i poznawczej różnych gatunków. Badania nad historią antycypacyjną wskazują, że zdolność przewidywania i przygotowywania się na przyszłe zmiany jest kluczowa w adaptacji społeczeństw. Formacyjna i edukacyjna rola humanistyki jest tutaj zasadnicza. Coraz częściej mówi się bowiem o konieczności rozwijania „kompetencji antycypacyjnych” – umiejętności analizy długofalowych trendów i dostrzegania wczesnych symptomów nadchodzących zmian, a także kształtowania pozytywnych wartości czy cnót antycypacyjnych, jak (krytyczna) nadzieja, odpowiedzialność i zaufanie, oraz o „obowiązku antycypacji”, tj. obowiązku planowania z wyprzedzeniem. Czy i historyk ma obowiązek antycypacji?
W świecie pełnym kryzysów historia antycypacyjna może zarówno pełnić funkcję ostrzegawczą, jak i wskazywać możliwe strategie przetrwania i adaptacji. Wspomnienia i świadectwa osób, które przeżyły w ekstremalnych warunkach wojen, gułagów, obozów, przesiedleń, stają się istotnym elementem budowania wiedzy w warunkach narastających zagrożeń.
Należę do badaczy, którzy widzą potrzebę tworzenia wiedzy o tym, jak żyć razem w wielowymiarowych konfliktach; wiedzy, która dawałaby nadzieję, że świat może być inny, a także pomogła wymyślić inne światy. Traktuję też jako swoje życiowe motto przypisywane Abrahamowi Lincolnowi powiedzenie, że „najlepszą metodą przewidywania przyszłości jest jej tworzenie”.
Ewa Domańska – profesor nauk humanistycznych na Wydziale Historii UAM, profesor wizytujący na Stanford University. Zajmuje się współczesną metodologią historii i historią historiografii oraz nowymi tendencjami w badaniach humanistycznych.
Zobacz też: Prof. Ewa Domańska. Mistrz powinien być jak trampolina
